Język jawajski
| Obszar |
wyspa Jawa (Indonezja), Malezja, Surinam, Nowa Kaledonia | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Liczba mówiących |
ok. 68 mln (2015)[1] | ||||||
| Pismo/alfabet | |||||||
| Klasyfikacja genetyczna | |||||||
| |||||||
| Status oficjalny | |||||||
| UNESCO | 1 bezpieczny↗ | ||||||
| Ethnologue | 4 edukacyjny↗ | ||||||
| Kody języka | |||||||
| ISO 639-1 | jv | ||||||
| ISO 639-2 | jav | ||||||
| ISO 639-3 | jav | ||||||
| IETF | jv | ||||||
| Glottolog | java1253, java1254 | ||||||
| Ethnologue | jav | ||||||
| GOST 7.75–97 | ява 860 | ||||||
| BPS | 0088 3 | ||||||
| WALS | jav | ||||||
| Występowanie | |||||||
 Języki Jawy i okolic | |||||||
| W Wikipedii | |||||||
| |||||||
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |||||||
Język jawajski (jaw. basa Jawa)[2] – język z rodziny austronezyjskiej, którym posługuje się ok. 68 mln osób zamieszkujących zwłaszcza środkową i wschodnią część wyspy Jawa. W Indonezji jest objęty statusem języka regionalnego. Ma największą liczbę rodowitych użytkowników spośród języków austronezyjskich.
Obecnie zapisywany jest alfabetem łacińskim, który zakorzenił się w okresie kolonialnym.
Użycie
[edytuj | edytuj kod]Jawajski ma największą społeczność rodzimych użytkowników pośród języków austronezyjskich[3][4][5]. Jest jednym z głównych języków Indonezji, zarówno pod względem liczby użytkowników, jak i znaczenia kulturowego[6]. W tym kraju ma status języka regionalnego, posługuje się nim 40% ludności. Jest szerzony za pośrednictwem systemu edukacji, a także reprezentowany w mediach. Dzieli się na szereg zróżnicowanych dialektów, przy czym odmiana centralna, związana z historycznymi ośrodkami kultury jawajskiej (miastami Surakarta i Yogyakarta) i określona jako „kejawen”[a] (M.P. Oakes 2009), pełni funkcję języka standardowego[4][5].
Jest jednym z trzech głównych lokalnych języków Jawy (obok sundajskiego i madurskiego). Swoim zasięgiem obejmuje przede wszystkim środkową i wschodnią część wyspy. Wielu jego użytkowników zamieszkuje również prowincję Banten i Dżakartę, a także obszary poza Jawą, m.in. prowincję Lampung na Sumatrze (ze względu na program transmigracji)[7]. Duże skupisko użytkowników języka jawajskiego występuje także w Malezji (ok. 300 tys. osób)[8][9].
W użyciu jest także język indonezyjski, który dominuje w wielu sferach życia. Jawajski służy wśród Jawajczyków jako środek kontaktów domowych, przy czym traci na znaczeniu (na korzyść indonezyjskiego) w przypadku małżeństw mieszanych bądź rodzin zamieszkujących inne regiony kraju. Zanika także znajomość rodzimego pisma jawajskiego i hierarchicznych poziomów mowy[10]. Jawajski nie opiera się też wpływom języka narodowego, w postaci zapożyczeń w języku ustnym i pisanym[11]. Pozostaje jednak głównym językiem centralnej i wschodniej Jawy, powszechnie wykorzystywanym w codziennej komunikacji[12]. Nie jest zagrożony wymarciem[13][14].
Historia i piśmiennictwo
[edytuj | edytuj kod]Wykazuje znaczne wpływy sanskrytu i języków indyjskich. W jego piśmiennictwie, historycznie bogatym, stosowano pismo kawi (pochodzenia indyjskiego), a później pismo jawajskie i alfabet łaciński[15]. Przez pewien okres (od XIV w.) był wykorzystywany alfabet arabski (wariant pegon), aczkolwiek w ograniczonym zakresie. Alfabet łaciński przyjął się w okresie kolonialnym[16][17]. Tym niemniej pisany jawajski praktycznie nie występuje w przestrzeni publicznej[10][18]. W literaturze dominuje język indonezyjski[19]. Historycznie (od II poł. XIX w.) w jawajskim ukazywały się gazety; jawajski wypracował tradycję prasową jako pierwszy spośród języków austronezyjskich[20]. Dzisiejsza pisownia jawajska, nie w pełni jednolita, jest wzorowana na ortografii indonezyjskiej (z ewentualnym wykorzystaniem dwuznaków th i dh oraz znaku é, zwłaszcza w słownikach i tekstach literackich)[21].
Jawajski posłużył jako źródło słownictwa dla języka malajskiego (użyczając mu np. słów: rusak – „zepsuty”, patut – „właściwy”) i innych języków Azji Południowo-Wschodniej. Bardzo wczesne pożyczki jawajskie znalazły się w językach Filipin, w pozostałych językach Indonezji oraz w języku malgaskim[22]. Pod wpływem języka jawajskiego pozostaje dziś język indonezyjski, który czerpie z niego wiele elementów słownictwa i składni[23] (np. słowa bisa – „móc”, pintar – „mądry”[24]; afiks ke-[25]). Jawajski odegrał rolę w rozwoju języka potocznego Dżakarty[26]. Jest jednym z najbardziej znaczących źródeł niekontrolowanych zapożyczeń w Indonezji[27]. Zasoby słownikowe języka jawajskiego zostały też wykorzystane przy tworzeniu nowoczesnej terminologii narodowej[28][29].
Elementy pochodzenia jawajskiego są najbardziej widoczne w językach używanych w pobliżu Jawy[30]. Wskutek kontaktu z kulturą jawajską języki sundajski, madurski i balijski wykształciły systemy poziomów mowy (hierarchiczne warstwy słownictwa), gdzie język wysoki cechuje się przeważającym udziałem zapożyczeń jawajskich[22].
Wyróżnia się trzy okresy rozwoju języka jawajskiego: starojawajski, czyli kawi (do XIII w., okres rozwiniętej tradycji literackiej), średniojawajski (XIII–XVII w.), nowojawajski (od XVII w.), genetycznie powiązany z kawi[15].
Pośród regionalnych dialektów jawajskich, poza jawajskim centralnym z Surakarty i Yogyakarty, zidentyfikowano grupę wschodnią (obejmującą miasta Surabaja, Malang i Pasuruan) oraz grupę zachodnią (Banten, Cirebon i Tegal). Wszystkie dialekty jawajskie są zasadniczo wzajemnie zrozumiałe[4][5]. Dialekt miasta Cirebon uchodzi czasem za formę mieszaną łączącą składniki sundajskie i jawajskie. Cechy leksyki i morfosyntaktyki sugerują jednak, że stanowi odmianę jawajskiego, z pewnym udziałem elementów obcych[3]. Dzisiejszy dialekt banyumasan (z Purwokerto) odznacza się archaicznymi i swoistymi cechami językowymi, w zakresie słownictwa i wymowy[31][32]. Czasami wyodrębnia się też odmiany osing, tengger i banten, wyłączając je z trzech głównych grup geograficznych[33]. Język jawajski Surinamu uległ znacznym zmianom w stosunku do języka wyjściowego, do czego przyczynił się kontakt z językami sranan tongo i niderlandzkim[34]. Przez redaktorów bazy danych Ethnologue został sklasyfikowany jako oddzielny język[35]. Odrębny jest również jawajski używany przez Jawajczyków w Nowej Kaledonii, silnie czerpiący z leksyki francuskiej[36].
Jawajski dzieli wspólny rodowód z językiem malajskim (i indonezyjskim), ale pokrewieństwo tych języków jest dość dalekie[37].
Gramatyka
[edytuj | edytuj kod]Rzeczownik
[edytuj | edytuj kod]- Rzeczowniki są zasadniczo nieodmienne, zaimki dzierżawcze często są doczepiane do rzeczownika, np. anak „córka”, anakku „moja córka”
- W liczbie mnogiej rzeczownik ulega podwojeniu, o ile mnogość nie wynika z kontekstu (wong telu – „trzy osoby”)[38]: anak-anakku „moje córki”
Przymiotnik
[edytuj | edytuj kod]- Przymiotniki są nieodmienne, stawia się je po określanym rzeczowniku, np. mobil gedhe „duży samochód”
Czasownik
[edytuj | edytuj kod]- Czasowniki nie odmieniają się przez osoby, np. aku ngomong „mówię”, kowe ngomong „mówisz”, dheweke ngomong „mówi” itd.
- Czasownik jest nieodmienny, np. aku ngomong „mówię”, aku ngomong „mówiłem”, lecz w czasie przyszłym poprzedzony jest partykułą arep: aku arep ngomong „powiem”
Składnia
[edytuj | edytuj kod]Szyk zdania w języku jawajskim należy do typu SVO, czyli jest podobny do polskiego: Aku kadang-kadang moco buku „Czasami czytam książki”.
Słownictwo
[edytuj | edytuj kod]Język jawajski ma trzy warianty społeczne (ang. speech levels), cechujące się przede wszystkim różnicami w słownictwie:
- ngoko – język prosty, używany w sytuacjach swobodnych przez większą część społeczeństwa
- krama (kromo) – język formalny, używany w sytuacjach oficjalnych
- madya – forma pośrednia, uprzejma, używana np. w rozmowie z nieznajomymi.
- Przykłady
UWAGA: W poniższej tabelce można kliknąć symbol przy nazwie odmiany, by zmienić kolejność haseł.
| Język polski | Ngoko | Krama | Język indonezyjski |
|---|---|---|---|
| Jak się masz? | Piyé kabaré? | Pripun wartanipun panjenengan? | Apa kabar? lub Bagaimana kabar Anda? |
| Dobrze, a ty? | Aku apik waé, piyé awakmu/sampèyan? | Kula saé kémawòn, pripun kalian panjenengan? | Saya baik-baik saja, bagaimana dengan Anda? |
| Jak masz na imię? | Sapa jenengmu? | Sinten asmanipun panjengenan? | Siapa nama Anda? |
| Mam na imię John. | Jenengku Jòhn | Nami kula Jòhn | Nama saya John |
| Dziękuję | Suwun/Matur nuwun | Matur sembah nuwun | Terima kasih |
| Czego się napijesz? | Kowé arep ngombé apa? | Panjenengan kersa ngunjuk punapa? | Anda mau minum apa? |
| Chcę się napić kawy. | Aku arep ngombé kòpi waé, Mas/Pak! | Kula badhé ngunjuk kòpi kémawòn, Pak! | Saya ingin minum segelas kopi, Pak! |
Odnotowano, że użycie różnych poziomów mowy osłabia się na korzyść języka nieformalnego (ngoko)[39][40]. Zasób dostępnych poziomów mowy różni się w zależności od lokalizacji (obszary miejskie lub wiejskie) i miejscowego dialektu[41][42]. W nowoczesnym społeczeństwie dobór odpowiedniego poziomu mowy bywa kłopotliwy, co często skutkuje przejściem na język indonezyjski[43].
Wśród ludności jawajskiej w Surinamie i Nowej Kaledonii znana jest jedynie odmiana ngoko[44].
Liczebniki
[edytuj | edytuj kod]| Odmiana | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Język starojawajski | sa | rwa | telu | pat | lima | enem | pitu | walu | sanga | sapuluh |
| Kawi | eka | dwi | tri | catur | panca | sad | sapta | asta | nawa | dasa |
| Krama | setunggal | kalih | tiga | sekawan | gangsal | enem | pitu | wolu | sanga | sedasa |
| Ngoko | siji | loro | telu | papat | lima | enem | pitu | wolu | sanga | sepuluh |
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Nazwa historycznego regionu centralnej Jawy (Hoogervorst 2024 ↓, s. 231).
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ David M. Eberhard, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Javanese, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 22, Dallas: SIL International, 2019 [dostęp 2017-08-19] [zarchiwizowane z adresu 2019-04-04] (ang.).
- ↑ Ewing 2005 ↓, s. 5.
- ↑ a b Ewing 2005 ↓, s. 4.
- ↑ a b c Oakes 2009 ↓, s. 819.
- ↑ a b c Oakes i Purwo 2018 ↓, s. 838.
- ↑ Jozef Genzor, Jazyky sveta: história a súčasnosť, wyd. 1, Bratislava: Lingea, 2015, s. 405–406, ISBN 978-80-8145-114-0, OCLC 950004358 (słow.).
- ↑ Stuart O. Robson: Javanese Grammar for Students. Wyd. 2. Clayton: Center of Southeast Asian Studies, Monash University, 2002, s. 7. ISBN 978-1-876924-12-6. OCLC 51302993. (ang.).
- ↑ Oakes 2009 ↓, s. 820.
- ↑ Oakes i Purwo 2018 ↓, s. 839.
- ↑ a b Mark Woodward: Java, Indonesia and Islam. Dordrecht: Springer Science & Business Media, 2011, s. 17–18, seria: Muslims in Global Societies Series 3. DOI: 10.1007/978-94-007-0056-7. ISBN 978-94-007-0056-7. OCLC 682907520. [dostęp 2021-10-07]. (ang.).
- ↑ Ogloblin 2005 ↓, s. 590.
- ↑ Kenneth Katzner, Kirk Miller: The Languages of the World. Wyd. 3. popr. London–New York: Routledge, 2002, s. 230. DOI: 10.4324/9780203430163. ISBN 978-0-203-43016-3, ISBN 978-1-134-53288-9. ISBN 0-415-25003-X. OCLC 51322181. [dostęp 2021-10-07]. (ang.).
- ↑ Musgrave 2014 ↓, s. 101. First language speakers of languages such as Javanese are declining as a proportion of the total population, but this is a slow process and no one would consider these languages endangered by any accepted measure.
- ↑ Sneddon 2003 ↓, s. 210.
- ↑ a b jawajski język, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-08-15] [zarchiwizowane z adresu 2021-08-15].
- ↑ Oakes 2009 ↓, s. 830–831.
- ↑ Oakes i Purwo 2018 ↓, s. 849.
- ↑ Coleman 2016 ↓, s. 62.
- ↑ Uri Tadmor: Prakata (Foreword). W: Antonia Soriente (red.): Mencalèny & Usung Bayung Marang: a collection of Kenyah stories in the Òma Lóngh and Lebu’ Kulit languages. Jakarta: Atma Jaya University Press, 2006, s. viii–ix. ISBN 978-979-8850-67-7. OCLC 68051684. [dostęp 2022-09-08]. Cytat: Practically all literature published in Indonesia is in the national language, Indonesian; very little is published in other languages, even languages with many millions of speakers, such as Javanese or Sundanese. All the more so in the case of smaller languages, which are rarely written down at all. (ang. • indonez.).
- ↑ Hoogervorst 2024 ↓, s. 231.
- ↑ Hoogervorst 2024 ↓, s. 232.
- ↑ a b Adelaar 1996 ↓, s. 703.
- ↑ Sneddon i in. 2010 ↓, s. 2.
- ↑ Lim i Poedjosoedarmo 2016 ↓, s. 182.
- ↑ Sneddon i in. 2010 ↓, s. 130.
- ↑ Poedjosoedarmo 1982 ↓, s. 141.
- ↑ Adelaar 2000 ↓, s. 237.
- ↑ Zein 2020 ↓, s. 102–103.
- ↑ Poedjosoedarmo 1982 ↓, s. 115.
- ↑ Adelaar 2009 ↓, s. 723.
- ↑ Oakes 2009 ↓, s. 819–820.
- ↑ Oakes i Purwo 2018 ↓, s. 838–839.
- ↑ Klok 2024 ↓, s. 472.
- ↑ Moro i Slomanson 2024 ↓, s. 255–256.
- ↑ David M. Eberhard, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Javanese, Suriname, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 22, Dallas: SIL International, 2019 [dostęp 2017-08-19] [zarchiwizowane z adresu 2019-06-02] (ang.).
- ↑ Moro i Slomanson 2024 ↓, s. 257–259.
- ↑ Adelaar 2000 ↓, s. 228.
- ↑ Oakes 2009 ↓, s. 823.
- ↑ Poedjosoedarmo 1982 ↓, s. 146.
- ↑ Zein 2020 ↓, s. 133.
- ↑ Oakes 2009 ↓, s. 821.
- ↑ Oakes i Purwo 2018 ↓, s. 840.
- ↑ Sneddon 2003 ↓, s. 211.
- ↑ Moro i Slomanson 2024 ↓, s. 255–259.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- K. Alexander Adelaar: Contact languages in Indonesia and Malaysia other than Malay. W: Stephen A. Wurm, Peter Mühlhäusler, Darrell T. Tryon (red.): Atlas of Languages of Intercultural Communication in the Pacific, Asia, and the Americas: Vol I: Maps. Vol II: Texts. Berlin–New York: Walter de Gruyter, 1996, s. 695–711, seria: Trends in Linguistics. Documentation 13. DOI: 10.1515/9783110819724.2.695. ISBN 978-3-11-081972-4. OCLC 1013949454. (ang.).
- K. Alexander Adelaar. Malay: A short history. „Oriente Moderno”. 19 (80) (2), s. 225–242, 2000. DOI: 10.1163/22138617-08002002. ISSN 0030-5472. OCLC 7991883864. JSTOR: 25817713. (ang.).
- K. Alexander Adelaar: Loanwords in Malagasy. W: Martin Haspelmath, Uri Tadmor (red.): Loanwords in the World’s Languages: A Comparative Handbook. Berlin–New York: Walter de Gruyter, 2009, s. 717–746. DOI: 10.1515/9783110218442.717. ISBN 978-3-11-021844-2. OCLC 642692803. (ang.).
- Hywel Coleman: The English Language as Naga in Indonesia. W: Pauline Bunce, Robert Phillipson, Vaughan Rapatahana, Ruanni Tupas (red.): Why English?: Confronting the Hydra. Bristol: Multilingual Matters, 2016, s. 59–71, seria: Linguistic Diversity and Language Rights 13. DOI: 10.21832/9781783095858-007. ISBN 978-1-78309-585-8. OCLC 947953901. (ang.).
- Michael C. Ewing: Grammar and Inference in Conversation: Identifying clause structure in spoken Javanese. Amsterdam: John Benjamins Publishing, 2005, seria: Studies in Discourse and Grammar 18. DOI: 10.1075/sidag.18. ISBN 978-90-272-9390-9. OCLC 237390949. [dostęp 2022-03-07]. (ang.).
- Tom Hoogervorst: Language policy and the politics of language. W: K. Alexander Adelaar, Antoinette Schapper (red.): The Oxford Guide to the Malayo-Polynesian Languages of Southeast Asia. Oxford: Oxford University Press, 2024, s. 225–235. DOI: 10.1093/oso/9780198807353.003.0017. ISBN 978-0-19-253426-2. ISBN 978-0-19-880735-3. OCLC 1449546728. (ang.).
- Jozina Vander Klok: Languages of Java. W: K. Alexander Adelaar, Antoinette Schapper (red.): The Oxford Guide to the Malayo-Polynesian Languages of Southeast Asia. Oxford: Oxford University Press, 2024, s. 471–488. DOI: 10.1093/oso/9780198807353.003.0031. ISBN 978-0-19-253426-2. ISBN 978-0-19-880735-3. OCLC 1449546728. (ang.).
- Beng Soon Lim, Gloria R. Poedjosoedarmo: Bahasa Indonesia and Bahasa Melayu: convergence and divergence of the official languages in contemporary Southeast Asia. W: Gerhard Leitner, Azirah Hashim, Hans-Georg Wolf (red.): Communicating with Asia: The Future of English as a Global Language. Cambridge, United Kingdom: Cambridge University Press, 2016, s. 170–187. DOI: 10.1017/CBO9781107477186. ISBN 978-1-107-47718-6. ISBN 978-1-107-06261-0. OCLC 919041829. (ang.).
- Francesca Romana Moro, Peter Slomanson: Heritage languages and the study of Malayo-Polynesian diasporas. W: K. Alexander Adelaar, Antoinette Schapper (red.): The Oxford Guide to the Malayo-Polynesian Languages of Southeast Asia. Oxford: Oxford University Press, 2024, s. 251–261. DOI: 10.1093/oso/9780198807353.003.0019. ISBN 978-0-19-253426-2. ISBN 978-0-19-880735-3. OCLC 1449546728. (ang.).
- Simon Musgrave: Language Shift and Language Maintenance in Indonesia. W: Peter Sercombe, Ruanni Tupas (red.): Language, Education and Nation-building: Assimilation and Shift in Southeast Asia. Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2014, s. 87–105. DOI: 10.1057/9781137455536_5. ISBN 978-1-137-45553-6. OCLC 888035738. (ang.).
- Michael P. Oakes: Javanese. W: Bernard Comrie (red.): The World’s Major Languages. Wyd. 2. Abingdon–New York: Routledge, 2009, s. 819–832. DOI: 10.4324/9780203301524. ISBN 978-1-134-26156-7, ISBN 978-0-203-30152-4. ISBN 978-0-415-35339-7. OCLC 282550660. (ang.).
- Michael P. Oakes, Bambang Kaswanti Purwo: Javanese. W: Bernard Comrie (red.): The World’s Major Languages. Wyd. 3. Abingdon–New York: Routledge, 2018, s. 838–851. DOI: 10.4324/9781315644936. ISBN 978-1-315-64493-6. ISBN 978-1-138-18482-4. OCLC 1003273207. (ang.).
- Alexander K. Ogloblin: Javanese. W: K. Alexander Adelaar, Nikolaus Himmelmann (red.): The Austronesian Languages of Asia and Madagascar. Abingdon–New York: Routledge, 2005, s. 590–624. DOI: 10.4324/9780203821121. ISBN 978-0-7007-1286-1. OCLC 53814161. (ang.).
- Soepomo Poedjosoedarmo: Javanese Influence on Indonesian. Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1982, seria: Pacific Linguistics D-38, Materials in languages of Indonesia 7. DOI: 10.15144/PL-D38. ISBN 0-85883-261-5. OCLC 10256072. [dostęp 2023-11-13]. (ang.).
- James Neil Sneddon: The Indonesian Language: Its History and Role in Modern Society. Sydney: University of New South Wales Press, 2003. ISBN 978-0-86840-598-8. OCLC 54106302. (ang.).
- James Neil Sneddon, K. Alexander Adelaar, Dwi N. Djenar, Michael C. Ewing: Indonesian: A Comprehensive Grammar. Wyd. 2. Abingdon–New York: Routledge, 2010. DOI: 10.4324/9780203720882. ISBN 978-0-203-72088-2, ISBN 978-1-135-87351-6. ISBN 978-0-415-58154-7. OCLC 822561575. (ang.).
- Subhan Zein: Language Policy in Superdiverse Indonesia. Abingdon–New York: Routledge, 2020, seria: Routledge Studies in Sociolinguistics. DOI: 10.4324/9780429019739. ISBN 978-0-429-01973-9. ISBN 978-0-367-02954-8. LCCN 2019031403. OCLC 1139891689. (ang.).
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]
- Javanese, [w:] Ethnologue: Languages of the World, Dallas: SIL International [dostęp 2009-03-06] (ang.).
- Alfabet jawajski na portalu Omniglot (ang.)
- Język jawajski na portalu Seasite (ang.)
- Język jawajski na portalu Mylanguages (ang.)